Müesser Hanım, Balkanlardaki Boşnak topluluklarında, kızların ve erkeklerin birbirini görüp beğendiği geleneksel etkinlikler, ortamlar ve sosyal mecralar hangileridir? Balkanlardaki Boşnak gündelik yaşamında kızların ve erkeklerin birbirini görüp beğendiği başlıca ortamlar; a) Ortak yaylalarda ve meralarda yapılan çobanlık faaliyetleri sayesinde farklı köylerden insanların bir araya gelmesi, b) Akraba veya ortak tanıdık aracılığıyla sağlanan geleneksel tanıştırmalar, c) Düğünlerde gençlerin birbirini görme ve tanıma fırsatı bulması, d) Yıl içinde üç kez (Mayıs ayında, yaz ortasında ve sonbaharın ilk günlerinde) düzenlenen vaşer adı verilen yayla şenlikleridir. Bu şenlikler farklı köylerden gelen gençlerin tanıştığı ve uzakta yaşayan akrabaların buluştuğu önemli sosyal etkinlikler olarak öne çıkar.
Diyelim ki gençler birbirini beğendi veya görücü usulüyle bir süreç başladı. Bu durumda hemen kız isteme mi gerçekleşir? Beğeniden sonra süreç genel olarak nasıl ilerler ve aileler hangi aşamada devreye girer?
Gençler birbirini beğendiğinde ya da görücü usulüyle bir süreç başladığında kız isteme hemen gerçekleşmez. Beğeniden sonra süreç belirli adımlarla ilerler ve aileler daha en başından itibaren sürece dahildir. Gençler daha önce bir yerde birbirlerini görmüş ve beğenmiş olsalar bile kız istemeye gidilmeden önce mutlaka akrabalık bağı araştırılır. Çünkü Boşnaklarda yedi kuşağa kadar akraba evliliği yapılmaz. İstisnai bir durum yoksa, akrabalık dördüncü kuşak seviyesinde çıkarsa büyüklerin görüşü alınarak evliliğe onay verilebilir. Bu araştırma tamamlandıktan sonra kız tarafının görücü kabulü konusundaki onayı alınır; yani kız evi teyit vermeden kız istemeye gidilmez. Kız isteme ziyareti öncesinde kız evine bir haberci (ulak) gönderilir ve istemeye kaç kişinin geleceği kız tarafı tarafından belirlenir. İlk istemeye damat gitmez; kadınlar da katılmaz. Bu ilk ziyarete yalnızca erkekler gider ve katılımcı sayısı gelenek gereği 3, 5, 7, 9 veya 11 gibi tek sayılardan oluşur. Tek sayıların tercih edilmesinin nedeni onların güç, uğur ve tamamlayıcılık sembolü olarak görülmesidir. Çift sayılar tamamlanmışlık anlamı taşıdığından uygun görülmez; tek sayılar ise yeni başlayan bir işin dengeli ve uğurlu başlangıcını temsil eder.
Balkanlarda her genç için hazırlanan bohçanın olmazsa olmaz unsurları nelerdir? Balkanlarda kız ya da erkek fark etmeksizin, ergenliğe giren her genç için evlilik çağına gelmeden önce bohça hazırlanır. Bu bohça gencin yetişkinliğe adım atmasını, ileride kuracağı yuvaya bir hazırlık olarak aile büyüklerinin iyi dileklerini aktarmasını sembolize eder. Bohçanın olmazsa olmaz parçalarının başında pokuplena gömlek ve iğne oyası gelir. Bunun yanında buz üzerindeki desenlere benzer motifler anlamına gelen adıyla led verilen kumaş bulunur. Bu kumalın özelliği; ipek pamuk karışımı içinde floş da bulunan dokumasıdır. Makedonya’daki dokuma fabrikalarında üretilen, sadece Boşnak kadınlarının şalvar yapımında kullandığı akışkan duruşu, parlaklığıyla kadılara kuğu silueti verdiğinden çok sevilen bir tercihtir. Dimiya ve şalvar takımına kat adı verilir. Alt ve üst parçaları ile kumru kanadı olarak bilinen yelek takımlarında led kumaş tercih edilir. Tek ende 16 metre, çift ende 10 metre olan ve mümkünse hazırlığı yapılan bohçadaki iğne oyasının rengine uygun bir kumaş bohçada muhafaza edilir. Ayrıca söz ve mühür anlamı taşıyan mahrama da özel olarak dokutularak bohçaya eklenir. Mahrama; bir tür peşkir yani havlu niteliğindedir. Genellikle pamuklu, keten veya ipekli iplerle desenli olarak dokunur ve iki ucunda püsküller bulunur. Bu parçaların her biri hazırlanan bohçayı hem kültürel bir miras hem de gençlerin geleceğine taşınan bir temenni haline getirir.
Boşnak kültüründe bir kız isteme süreci nasıl başlar ve nasıl devam eder? Kız isteme süreci, erkek tarafından gelen heyetin en yaşlısının sohbeti başlatmasıyla başlar. Karşılıklı anılar paylaşılır, sade kahve, su ve lokum ikram edilir. Kahvelerden sonra, önceden belirlenmiş kişi evlenecek çiftin yaşam koşulları ve kızın aileye emanet olduğu vurgusuyla güven veren bir konuşma yapar ve resmi isteme sözleri söylenir. Kısa bir sessizlikten sonra verilen ikram cevap niteliği taşır: su ikramı olumsuz, şekerli kahve ise olumlu yanıtın simgesidir. Olumlu cevapta yetkili kişi ayağa kalkar, el sıkışılır ve karar resmileşir. Tatlı kahvelerden sonra fincanlar toplanırken misafirler tepsiye para bırakır; bu para gelinin nişan ve çeyiz hazırlıkları için destek olur. Erkek tarafı istemeye katılan kadınlara maddi jestte bulunur; erkeklere ise gömlek ve havlu hediye edilir. Tören sonunda kız tarafına takı veya altınla ilgili talepleri sorulur. Boşnak kültüründe genellikle bu soruya; Kızımız artık sizin soyadınızı taşıyacak; siz kendi soyadınıza yakışır ne takarsanız kabulümüzdür, şeklinde yanıt verilir. Bu süreç karşılıklı saygı, nezaket ve sembolik anlamlar üzerine kurulu, geleneklere bağlı ve ölçülü bir adetler silsilesi olarak başlayarak devam eder.
Kız isteme gününde hangi ikramlıklar hazırlanır ve misafirlere neler sunulur? Kahve, lokum ve suyun kız isteme sürecinin temel ikramları olduğunu yukarıda belirtmiştik. Bunlara ek olarak Boşnaklarda kız isteme töreni genellikle 14.00–18.00 saatleri arasında yapıldığını belirtmek sorunuza yön vermek açısından önemlidir. Zira günü bu zaman dilimi öğle yemeğine denk geldiği için misafirlere mutlaka yemek ikram edilir. Kız isteme gerçekleşip tatlı kahveler içildikten sonra sofranın başrolünde düz börek ve biryan bulunur. Bunun yanında mutlaka sulu bir yemek sunulur; en geleneksel tercih ise kuru fasulyedir. Tatlı olarak ise baklava ikram edilir. Bu menü hem misafir ağırlamanın ciddiyetini hem de Boşnak misafirperverliğinin zenginliğini yansıtan geleneksel bir çeşitliliktir.
Sizin katıldığınız ve unutamadığınız bir kız isteme anınız oldu mu? Evet var tabii. Anlatacağım anımın yılı 1985... İstanbul’un Pendik ilçesinden Palevać sülalesinden bir delikanlı Yıldırım Mahallesi’nde oturan Daćıc sülalesinden genç bir kıza talip olur. Kız güzeldir, ahlâklıdır, aileler birbirini tanımaktadır. Aradaki mesafe uzun olduğundan isteme, söz ve nişanı aynı gün yapmaya karar verirler. O dönemlerde vasıta imkânı kısıtlıdır ve aile duraktan bir tane taksi çağırır. Geleneğe uygun olarak hediyeler bohçalara yerleştirilir. Kadınlar içi çeyiz dolu bohçaları itinayla taksinin bagajına dizer. Önde ise erkeğin amcası, dayısı ve mahallede sözü dinlenen yaşlı bir büyüğün bulunduğu üç kişi yola çıkar. Şoförle birlikte dört erkek kız evinin yolunu tutar. Kız evine vardıklarında konukları karşılayanlara bohçalar teslim edilir. Ancak o sırada kimsenin farkında olmadığı bir şey olur: İki önemli bohça takside unutulmuştur. Birinin içi altınlarla doludur, diğeri ise Yugoslavya’dan özel olarak getirtilmiş sırma işlemeli kıymetli bir takım kıyafet vardır. Erkek tarafı bohçaların içeriğini bilmediği için eksikliği fark etmez. Tören devam eder. Niyetler hayırdır. Dudaklardan dökülen sözlerde iyi niyet ve güzel temenni vardır. Asıl kıymet ise taksicinin vicdanındadır. Sohbeti hoş gönlü geniş bir adamdır taksici. Yolda ettiği gırgır şamata ile gönlünü kazandığı bu insanlara, yolculuk sonunda bir iyilik borcu hisseder. Yeni yolcusunu almadan önce bagajı açtığında gördüğü iki bohçayı tereddüt etmeden yolcuları bıraktığı adrese sürer taksiyi ve bohçaları teslim eder. Bu hikâyeyi annemle birlikte hayırlı olsuna gittiğimizde bizzat dinledim. Dileyince çok şaşırılmıştım. Hâlâ da farkı duygularda değilim. O zamanlar hem bohçalar hem de yürekler doluydu…Ve bazı taksiciler sadece yol değil insanlık da taşıyordu.
Kız verildikten sonra süreç nasıl ilerler ve bu dönemde yapılması gereken geleneksel uygulamalar nelerdir? Kız isteme olumlu sonuçlandıktan sonra, kız evinden ayrılmadan önce düğünün genel çerçevesi çizilir ve özellikle düğünün yapılacağı ay belirlenir. Erkek tarafı eve dönerken mahalle halkı konvoyu bekler; sözü/mührü alan amca ya da dayı, akordeon eşliğinde kolo (bir tür halay) oynayarak erkek evine gelir. Eve varıldığında kız isteme süreci ev halkı ve komşularla paylaşılır. Üç gün sonra kız evine posedak (akşam oturması) daveti gönderilir. Bu toplantıya damat, yakın aile ve akrabalar katılır; yaklaşık iki saat sürer ve ikramlar eşliğinde düğün hazırlıkları konuşulur. Aileler bu vesileyle birbirini daha yakından tanır. Bu ziyarette gelin, kaynanasından küçük ama değerli bir armağan alır; damat tarafındaki kadınlar da gelini hediyelerle onurlandırır. Eğer söz ve nişan birlikte yapılmamışsa, posedakta nişan detayları görüşülür. Kızın verileceğinin kesin olduğu durumlarda, kız tarafının onayıyla söz ve nişan birlikte yapılabilir.
Nişan yapmak Boşnak kültüründe şart mıdır? Eğer nişan yapılırsa nişanlı kalma süresiyle ilgili bir gelenek var mıdır? Nişan yapmak zorunlu değildir. Söz ve nişan birlikte gerçekleştirildiyse ayrıca nişan töreni yapılmasına gerek yoktur. Nişanlı kız genellikle baba evinde uzun süre bekletilmez. Ancak askerlik, yeni evin inşaı veya maddi yetersizlik gibi özel durumlar söz konusuysa nişanlılık süresi uzayabilir. Bu durum özellikle yurt dışında çalışan aileler için daha sık görülebilir. Yine de geleneksel olarak kız tarafı nişandan itibaren yaklaşık üç ay içinde düğünün yapılmasını bekler.
Kız istendi, nişan yapıldı ve düğün tarihi belirlendi. Bu süreçteki belli başlı hazırlıklar nelerdir? Gençlerin nerede yaşayacağı ilk karar verilen konu olurdu. Geçmişte genellikle yeni evliler büyüklerle birlikte yaşar ve onlara aile evinde bir oda ayrılırdı. Aile bütçesi de aile büyüğünün kontrolünde olurdu. Kontrol büyüklerde olduğundan düğüne dair konularda ve alınacak kararlarda da karar mercii aile büyükleri olurdu. Gençler bu durumu doğal karşılar, alınan kararlara uyum sağlar ve gerektiğinde uygulama konusunda söz sahibi olurlardı. Geline takılacak altınlar ve yapılacak diğer hazırlıklar da geçmişte gelinlere sağlanan koşullara uyumlu hareket etmeyi gerektirirdi. Örneğin; büyük abinin eşine yapılan takılar, verilen gelinlik, düğündeki ikramlıklar gibi konularda eşitlik gözetilirdi. Yeni gelinin çeyizi önceki gelinlerden farklı büyüklükteyse uygun çeyiz getirilmesi gerektiği kız tarafına uygun bir dille iletilirdi. Bu adetler ailenin demokratik ortamını korumasına, adil olunmasına ve eşitliğin sürdürülmesine hizmet eden önemli adetlerdi.
Tüm bu süreç içinde dinî bayramlar yaşanırsa iki aile arasında yaşanan adetler bulunuyor mu?
Bayramlarda nişanlı kıza giderken damadın ailesi genellikle baklava ve bir değerli takı götürür. Aynı zamanda iç ve dış kıyafet olmak üzere tam bir takım kıyafet de hediye edilir. Ailenin büyüklerine ve ev halkına küçük hediyelerin bulunduğu bir bohça hazırlanır. Ayrıca kızın annesine ve evdeki diğer kadınlara da bayram münasebetiyle uygun görülen miktarlarda nakit armağan edilirdi.
